Dom Pamięci Żydów Górnośląskich w Gliwicach – wyjątkowe muzeum

Ceglana, neogotycka bryła, która niegdyś mieściła żydowski dom przedpogrzebowy, dziś w swych wnętrzach gości niezwykłą placówkę – Dom Pamięci Żydów Górnośląskich (oddział Muzeum w Gliwicach). To wyjątkowe miejsce o burzliwej historii, które kilka lat temu przeszło gruntowny remont i od niedawna prezentuje bardzo ciekawą wystawę stałą opowiadającą o dziejach tej ważnej niegdyś dla regionu społeczności. Nie mniej ważne niż sama wystawa są także mury tego budynku, który nie dość, że został zaprojektowany przez Maxa Fleischera, wybitnego austriackiego architekta przełomu XIX i XX wieku, to jeszcze jest jednym z nielicznych na Górnym Śląsku, który przetrwał „noc kryształową”.

Dom przedpogrzebowy – co to za miejsce?

Żydzi postępując zgodnie pochodzącym z Biblii cytatem „Jak wyszedł z łona swej matki, nagi, tak znowu odejdzie, jak przyszedł …” (Koh 5,14) dokonywali obmycia człowieka tuż po jego narodzeniu, a później tuż po śmierci. Ten drugi akt dokonywany był podczas ceremonii tahary (jid. Taare) czyli oczyszczenia, dokonywanego przez członków bractwa pogrzebowego przed pogrzebem. Najpierw miało to miejsce w domu zmarłego, a gdy zmieniły się przepisy zakazujące przechowywania zwłok w pomieszczeniach mieszkalnych, to w specjalnie do tego celu stawianym na cmentarzu obiekcie.

Max Fleischer – gwiazda architektury

Nowa Synagoga i Dom Przedpogrzebowy w Brnie, synagogi w Brzecławiu i Czeskich Budziejowicach, Dom Przedpogrzebowy w Mikulowie i wreszcie synagogi w stołecznym Wiedniu.
A także kamienice, wille i eleganckie domy na terenie wielu miast „ck monarchii” – dorobek Maxa Fleischera jest naprawdę imponujący. Nie dziwi więc fakt, że w drugiej połowie XIX wieku był gwiazdą architektury, kimś, kogo dziś pewnie określilibyśmy mianem „starchitekta”.

Fleischer urodził się w 1841 roku w Prościejowie koło Ołomuńca w Czechach. Studia rozpoczął na wiedeńskiej Politechnice, ale po jakimś czasie przeniósł się na Akademię Sztuk Pięknych. Renomę zdobył jako pomocnik Friedricha Schmidta, który zlecił mu prowadzenie budowy zaprojektowanego przez siebie Nowego Ratusza w Wiedniu, w ramach zabudowy nowo wytyczonego Ringu. Od 1887 roku Fleicher pracował już samodzielnie i na własny rachunek, a sława jego realizacji dla gmin żydowskich rozlała się daleko poza Wiedeń, a nawet poza Austro-Węgry. Dotarła nawet do Gliwic.

Żydzi w Gliwicach

W leżącym w Prusach mieście od początku XIX wieku – podobnie jak w całym państwie – trwała dobra passa społeczności żydowskiej. Przyczynił się do tego edykt emancypacyjny wydany w 1812 roku przez króla Fryderyka Wilhelma, na podstawie którego Żydzi zyskali wiele dotychczas niedostępnych dla nich uprawnień, a z czasem pełnoprawne obywatelstwo. Od tej chwili, jeśli tylko przyjęli nazwiska (wcześniej ich nie nosili), a także posługiwali się językiem niemieckim w przestrzeni publicznej, mogli na równi z innymi korzystać z wielu uprawnień, np. nabywać nieruchomości, podejmować się różnych dotąd niedozwolonych zajęć czy studiować na uczelniach wyższych. Dzięki temu stopniowo zaczęli przedzierać się do elity społecznej.

Wszystkie te zmiany sprawiły, że sytuacja Żydów zaczęła się korzystnie zmieniać także pod względem ekonomicznym. Stopniowo odgrywali coraz bardziej znaczącą rolę w życiu miasta. Wykorzystując proces intensywnej industrializacji, otwierali zakłady przemysłowe, fabryki i instytucje finansowe. Pracowali także jako urzędnicy w miejskiej administracji, otwierali lokale gastronomiczne i sklepy, aktywnie brali udział w życiu kulturalnym i sportowym miasta, zakładając nawet swoje własne organizacje.

W zgodzie z tradycją i prawem

W 1815 roku Żydzi założyli swój pierwszy w mieście cmentarz przy ulicy Na Piasku. Było to wymuszone przez pruskie prawodawstwo, które nakazywało otwieranie miejsc pochówku wszędzie tam, gdzie funkcjonowały gminy żydowskie. Do tej pory gliwiczanie wozili zmarłych na cmentarze w oddalonych o ponad 20 km Wielowsi lub Mikołowie. A zgodnie z panującą jeszcze wówczas tradycją zwłoki nie były umieszczane w trumnie, by w myśl biblijnej zasady „z prochu powstałeś i w proch się obrócisz” osobie grzebanej nie utrudniać bezpośredniego kontaktu z ziemią. Rozwój medycyny, a co za tym idzie większa świadomość związana z higieną, spowodowały, że w takim przewożeniu zwłok, zwłaszcza w upalne dni, zaczęto dostrzegać ryzyko rozprzestrzeniania się chorób. Oczywistym stało się więc zwalczanie tego zwyczaju. Do 1937 roku pochowano tutaj około 1400 osób, a od 1865 roku stawiano na modłę europejską także okazałe rodzinne grobowce, m. in. Troplowitzów.

Zamówienie z Gliwic

Na początku XX wieku dotychczasowy cmentarz okazał się zbyt mały. W 1900 roku gminie żydowskiej udało się zaprosić Maxa Fleischera do zaprojektowania nowego cmentarza przy ulicy Księcia Józefa Poniatowskiego oraz poprzedzającego go budynku Beth Tahara, czyli domu przedpogrzebowego. Na wykonawcę tego obiektu została wybrana miejscowa firma budowlana Juliusa Scheera. Prace trwały do 1903 roku, a w ich efekcie powstał budynek składający się z trzech głównych części: centralnej, reprezentacyjnej sali ceremonialnej z bezpośrednim wyjściem na cmentarz, którym wyprowadzano zmarłego, kostnicy, w której zgodnie z zasadami judaizmu przygotowywano go do pochówku, oraz mieszkania zarządcy.

Poglądy wyrażone architekturą

Budynek, pozbawiony jakichkolwiek orientalnych dekoracji, utrzymany został w ulubionym przez Fleischera neogotyku. Wybór tego stylu był jednak nieprzypadkowy, bowiem architekt częściowo dostosowywał się do regionalnej, górnośląskiej estetyki, a częściowo manifestował w ten sposób swój światopogląd – rewolucjonizując architekturę żydowską symbolicznie wyrażał pełnoprawną obecność tej społeczności w mieście oraz równość wyznań.

Był przy tym orędownikiem Haskali, czyli żydowskiego ruchu oświeceniowego, który narodził się w drugiej połowie XVIII wieku w Niemczech a następnie rozlał się m.in. na Francję, Austrię i Wielką Brytanię. Zbiegł się z oświeceniem w pozostałej części Europy, jednak miał znacznie głębszy wymiar ze względu na zupełnie odmienną sytuację społeczno-religijną Żydów. Jego zwolennicy nawoływali do asymilacji ze społecznościami państw, w których osiedli – do tej pory pozostawali bowiem w izolacji i kultywowali swoją obrzędowość by powtórnie przychodzący Mesjasz z łatwością ich rozpoznał. Postulowano zatem odrodzenie kulturowe, uczestnictwo w nowoczesnym świeckim nauczaniu (obejmującym np. matematykę, biologię, geografię, historię),, posługiwanie miejscowym językiem i zbliżenie do lokalnej kultury oraz uzyskanie praw obywatelskich. Zachęcano także do asymilacji w życiu codziennym np. poprzez zrzucenie tradycyjnych strojów. Haskala znacznie przyczyniła się do rozwoju nowoczesnej prasy i literatury żydowskiej, a z czasem spowodowała, że Żydzi weszli do elit intelektualnych i i kulturalnych swoich krajów, stanowiąc w nich niemały odsetek.

Pożoga – „Noc Kryształowa”

Fleischer zmarł w 1905 roku, na długo przed „Nocą Kryształową” (9/10 listopada 1938 roku), która zmiotła z powierzchni ziemi większość zaprojektowanych przez niego budynków. Tej nocy przez całą III Rzeszę przetoczyła się fala brutalnych antysemickich wystąpień. Co nie zostało spalone, zniszczono w inny sposób. Zginęło blisko 100 osób, kilkaset synagog zostało bezpowrotnie utraconych, zbezczeszczono wiele cmentarzy, a około 20-30 tys. Żydów osadzono w obozach koncentracyjnych.

Z pożogi cudem ocalały zaledwie strzępy żydowskiego świata – jednym z nich jest właśnie gliwicki dom przedpogrzebowy, tym bardziej jest to unikatowy obiekt. Spośród setek zniszczonych obiektów, ten jeden zdołał przetrwać.

W mieście nie zachowała się natomiast synagoga, podpalona przez hitlerowskie bojówki. Z relacji świadków wynika, że strażacy bezczynnie przyglądali się pożarowi bożnicy, a policja nie interweniowała. Szok był tym większy, że niemieccy Żydzi, w tym oczywiście także gliwiccy, żyli wspólnie z pozostałymi Niemcami dzieląc z nimi język, obywatelstwo a często i kulturę.

Powojenne losy

Dom przedpogrzebowy podczas wojny był magazynem wojskowym, ale nie uległ zniszczeniu. W jego części bocznej części znajdowało się mieszkanie dozorcy. Z czasem z domu przestano korzystać i zaczął popadać w ruinę. Gliwicki pisarz Horst Bienek (1930-90) w czasie swojej podróży sentymentalnej na Górny Śląsk w latach 80. XX wieku wspomina go następująco „Wchodzi się tutaj z cmentarza, brama jest wyrwana, w środku wszystko jest zniszczone, trawa wyrasta z podłogi, widoczne są jeszcze ślady spalenizny na suficie i ścianach. Wielkie środkowe okno z gwiazdą Dawida ma jeszcze ową spowodowaną przez ogień rysę, którą stale widywałem, idąc na stadion, gdyż trzeba było tędy przechodzić”. W pogarszającym się stanie, niemal na skraju całkowitego zużycia technicznego, budynek przetrwał do początku XXI wieku.

Dziś Muzeum w Gliwicach

W 2007 roku Gmina Żydowska przekazała go Miastu Gliwice, a pięć lat później zapadła decyzja o jego odrestaurowaniu. Wnętrza zostały pieczołowicie odtworzone, szczególnie największa i najpiękniejsza sala ceremonialna. Zwieńczona jest ona trzyprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, pokrytym odtworzoną polichromią przedstawiającą rozgwieżdżone niebo. Jego żebra są pokryte złoto-czerwonymi ornamentami z motywami roślinnymi i geometrycznymi. Ściany wschodnia i zachodnia przeprute są wysokimi oknami ostrołukowymi, w których odtworzono witraże z geometryczną kompozycją i gwiazdami Dawida.

Obecnie mieści się tu Dom Pamięci Żydów Górnośląskich, oddział Muzeum w Gliwicach. W grudniu 2018 roku otwarta została znakomita wystawa prezentująca różne aspekty funkcjonowania Żydów na Górnym Śląsku (rozumianym w historycznych granicach) na przestrzeni wieków. Można tu więc obejrzeć zdjęcia nieistniejących synagog, przekonać się jak wielki wkład miała ta społeczność na gospodarczy i kulturalny rozwój regionu, poznać ich obyczaje i obrzędowość, a wreszcie prześledzić ich losy w czasie wojny i już po jej zakończeniu. Wystawa, choć wydaje nam się nieco „gliwicocentryczna” jest bardzo dobrze zaprojektowana, nie przeładowana nadmierną ilością informacji, a także z wyraźnie zaznaczoną osią czasową.

Nowy cmentarz żydowski

Z domu przedpogrzebowego można przejść na cmentarz, który nadal pozostaje otwarty dla celów pogrzebowych. Pierwotnie zajmował powierzchnię 2,5 ha, ale w 1969 r. 0,8 ha udostępniono sąsiedniemu wielowyznaniowemu cmentarzowi Lipowemu. Do roku 1942 na pochowano na nim około 800 dorosłych mieszkańców miasta, natomiast w powojennych Gliwicach pozostał on czynnym cmentarzem gminy żydowskiej, gdzie do 2017 roku spoczęło ponad 140 osób. Dziś jest udostępniony do zwiedzania. Na uwagę zasługuje pomnik na zbiorowej mogile zamordowanych w czasie „marszu śmierci” w styczniu 1945 roku oraz okazałe nagrobki bardziej znaczących mieszczan. Warto też spojrzeć na pomnik postawiony w 1930 roku, który upamiętnia żołnierzy żydowskich z Gliwic i okolic, którzy polegli w czasie I wojny światowej walcząc w niemieckich szeregach. Świadczy on o tym jak bardzo gliwiccy Żydzi byli przywiązani do swojej niemieckiej ojczyzny.

Nasz przewodnik

Przez wiele miesięcy 2018 roku gromadziliśmy materiały do przewodnika „Śladami Żydów z Górnyego Śląska”, który został wydany przez Muzeum w Gliwicach. Książka ukazała się w czerwcu 2019. Zabieramy Was w niej do nieistniejącego świata, po którym zostały tylko nieliczne ślady w postaci cmentarzy, pojedynczych domów przedpogrzebowych i synagog czy willi bogatych żydowskich przedsiębiorców. Zasięg terytorialny książki pokrywa się z historycznymi granicami Górnego Śląska a więc mniej więcej od Paczkowa i Otmuchowa na zachodzie po Mysłowice na wschodzie i od Lublińca na północy po Cieszyn na południu. Więcej w dziale Nasze Książki.

Nasza książka:

Zapraszamy do poznania naszej książki pt. „Sekrety Gliwic” wydanej nakładem Domu wydawniczego „Ksieży Młyn” z Łodzi. Poniżej jeden z tekstów z tej książki:

Tekst: Beata Pomykalska

Fotografie: Paweł Pomykalski

Może Cię zainteresuje jeszcze: