Bośnia i Hercegowina: „mosty nad wzburzoną wodą” *

* „Bridge over the troubled water”, Simon&Garfunkel

Żyjąc wygodnie w XXI wieku nawet nie zdajemy sobie sprawy, jak trudną przeszkodą, często wręcz nie do pokonania, było niegdyś koryto rzeki. Dlatego mosty, spośród wszystkich obiektów wznoszonych przez człowieka, wydają się najbardziej użyteczne, polepszające jakoś codziennego życia. Z tego punktu widzenia są bardziej przydatne niż zamki, pałace, świątynie. Powstają zawsze na skrzyżowaniu najważniejszych szlaków i ludzkich potrzeb.

Bośnia i Hercegowina jest krajem górzystym, poprzecinanym wieloma nitkami malowniczy rzek. Jednak to, co dziś jest dla nas atrakcją turystyczną, stanowiło nie lada kłopot dla Turków podbijających te ziemie w XV wieku. Często rwące nurty trzeba było jakoś sforsować i to z całymi zastępami wojaków. Budowali więc mosty, by móc przesuwać się dalej na północ. Gdy się zaś na terenie Bośni zainstalowali na dobre, również wówczas ulepszali infrastrukturę, w tym mostową stawiając zarówno wieloprzęsłowe konstrukcje jak i niewielkie wiejskie mostki.

Bośniackie mosty to jednak nie tylko efektowne budowle, będące prawdziwymi perełkami inżynierii, ale w naszym przekonaniu coś znacznie więcej. To przede wszystkim symboliczne konstrukcje łączące ludzi odmiennych wyznań, kultur, światopoglądów. Łączą nie tylko brzegi, ale także cywilizacje, co przecież dla Bośni znamienne. I tylko czasem przychodzi kilku oszołomów, którzy wysadzają te mosty. Dosłownie i w przenośni.

Mostar

Ten najpiękniejszy, najsławniejszy i najwspanialszy most (i pewnie jeszcze kilka „naj” moglibyśmy na jego temat wymyślić) znajduje się oczywiście w Mostarze i spina oba brzegi nad rzeką Neretwą.

Ponieważ wiele lat temu Mostar był pierwszym miastem w BiH, które odwiedziliśmy to traktujemy tę wizytę wręcz symbolicznie. Tym bardziej, że przejście po Starym Moście było dosłownie intelektualną przeprawą: wykaraskaniem się z zaściankowego myślenia o „Innym” czy „Obcym” i strachu przed nim, uwolnieniem z pewnej ciasnoty umysłowej, w której tkwiliśmy (dobrze, musimy się usprawiedliwić – mieliśmy wtedy po 20 lat i mieliśmy jeszcze prawo myśleć głupoty) i wreszcie nauczeniem się patrzenia na każdą sprawę z kilku perspektyw. Co najmniej kilku bo przecież w życiu „nic nie jest takim, jakim się wydaje”. Dlatego dla nas bośniackie mosty przede wszystkim uosabiają dialog.

Cudowne Sklepienie

Najpierw w połowie XV wieku z rozkazu sułtana Mehmeda Paszy powstał most drewniany, który po stu latach użytkowania był tak zniszczony, że mieszkańcy zdecydowali się wyprosić u władcy budowę nowej, tym razem kamiennej przeprawy. Nawiasem mówiąc był nim sułtan Sulejman Wspaniały – tak, ten ze „ Wspaniałego Stulecia” (nie ma co się wstydzić, „guilty pleasures” są w końcu dla ludzi!). I tak powstało arcydzieło sztuki inżynierskiej. Ówcześni byli nim tak zachwyceni, że sklepienie mostu nazwali nawet Kudret Kemeri, co po prostu oznacza Cudowne Sklepienie.

Jego łuk ma prawie 29 m. długości i 20 m. wysokości, a powstał z ponad 450 ogromnych kamiennych bloków. Nim jednak budowniczowie, głównie kamieniarze z Dubrownika, przystąpili do zasadniczych prac, zbudowali sobie nieopodal most „próbny”, tzw. Krzywy Most (Kriva ćuprija) przerzucony nad rzeczką Radobolją.

Siła przetrwania

Stari Most niestety został zniszczony przez chorwackich nacjonalistów w czasie bośniackiej wojny. Nie miało to najmniejszego sensu militarnego, chodziło tylko i wyłącznie o unicestwienie cennego zabytku potureckiego, czegoś bardzo ważnego, wręcz symbolicznego, dla miejscowej ludności muzułmańskiej. Odbudowano go w latach 1999-2004 po czym wpisano na listę UNESCO. Tak jak przed wiekami, tak i dziś wokół mostu koncentruje się życie miasta, choć dziś zalanego przez tłumy zwiedzających. Każdego roku latem odbywają się pokazy skoków z mostu. Niegdyś młodzi mężczyźni wkraczali w ten sposób w dorosłość, dziś skaczą głównie dla uciechy turystów.

Nasz tekst o Mostarze:

Livno

Livno pod względem zainteresowania turystów jest zupełnym przeciwieństwem Mostaru, od którego jest oddalone o około 80 km w kierunku północno-zachodnim i szczerze mówiąc, leży trochę pośrodku niczego. Nie wiodą tamtędy żadne szlaki, a okolica jest jakby wymarła, ponieważ wielu Chorwatów z okolicznych wiosek w czasie wojny przedarło się przez góry do sąsiedniej Chorwacji i tam już zostało.

Dziś w samym Livnie żyje około 10 tysięcy osób. Właściwie ani tu ładnie, ani brzydko. Życie jest dość senne, toczy się w bardzo spowolnionym tempie. Nie za bardzo widać jakieś perspektywy, a na zagranicznych gości raczej nie ma co liczyć. Choć można obejrzeć i meczet i cerkiew i kościół katolicki. I jeszcze zjeść wspaniałe ćevapčici – zgodnie z regułą, że najlepiej karmią tam, gdzie nie ma turystów. Jedzenie dostaliśmy na nie do końca czystym obrusie, na trochę poszczerbionych talerzach, ale za to smak taki, że choćby z tego powodu do Livna jeszcze kiedyś wrócimy.

Teraz jednak interesuje nas tutejszy most – jest to jeden z tych mało znanych, pozornie niewiele znaczących, ale jakże ułatwiających niegdyś mieszkańcom codzienne życie. Znajduje się już na północno-wschodnim krańcu miasta, około 100 metrów poniżej urwistych skał, z których wypływa od razu bardzo szybkim nurtem rzeka Bistrica. Powstał pod koniec XVII lub na początku XVIII wieku, choć miejscowi lubią sobie tę datę przesunąć już na XVI stulecie.

Blagaj

Miejscowość za sprawą imponującego źródła rzeki Buny oraz stojącego obok klasztoru derwiszów od jakiegoś czasu jest tłumnie odwiedzana i na brak zainteresowania nie może narzekać. Wszyscy mijają jednak dość obojętnie kilka innych ciekawych zabytków tego miasteczka. Wśród nich jest most Karadjoz-bega, przez który w przeszłości wiodła ważna droga do miasta Stolac.

Najprawdopodobniej powstał już w połowie XVI wieku, a więc w czasie najbardziej intensywnej działalności budowlanej Turków na tym obszarze. W swej historii miał dużego pecha – doznał poważnego uszkodzenia w XIX wieku, następnie został odnowiony, później zbombardowano go w czasie II wojny światowej, znów odbudowano, a w latach 60. znów swoje trzy grosze dorzuciła natura – most został podmyty w czasie powodzi. Na szczęście po raz kolejny został zreperowany i tak trwa do dziś.

Nasz tekst o Blagaju:

Konjic

Jadąc z Mostaru do Sarajewa przejeżdża się przez miejscowość Konjic. A w niej kolejne cudo tureckiej myśli technicznej, również spinające brzegi Neretwy. Łatwo go jednak ominąć, ponieważ znajduje się 300 metrów powyżej współczesnego mostu drogowego.

Jest to sześcioprzęsłowa konstrukcja z pomostem stromo wspinającym się do najwyższego punktu pośrodku rzeki. Choć z pewnością jest mniej spektakularny niż mostarski „kolega”, to jednak uroku odmówić mu nie można. Zwłaszcza, że tło dla niego stanowi majestatyczny masyw Prenja.

Most powstał w drugiej połowie XVII wieku na miejscu wcześniejszej drewnianej przeprawy, ale niestety został zniszczony przez wycofujących się Niemców w 1945 roku. Po wojnie odbudowano go bardzo niechlujnie, a na przywrócenie do pierwotnego wyglądu musiał poczekać do początku XXI wieku. Procesowi odtwarzania go musiało towarzyszyć przeświadczenie o ogromnym znaczeniu tego mostu jako symbolu. Po wojnie spełniał przecież swoją funkcję nawet lepiej niż obecnie, gdyż był kołowy (a dziś tylko pieszy).

Uroczyste otwarcie miało miejsce w 2006 roku i od tego czasu odtwarzana jest również namiastka dawnej tureckiej dzielnicy – čaršiji. Wygląda to trochę jak dekoracja teatralna, ale z drugiej strony lepiej, że tę do niedawna zaniedbaną przestrzeń w ogóle doprowadza się do ładu.

Sarajewo

I tak docieramy do Sarajewa, bez wątpienia miasta mostów; tych prawdziwych przerzuconych nad rzeką Miljacką płynącą przez sam jego środek, jak i tych symbolicznych, przez wieki łączących wielu ludzi, a tak brutalnie zerwanych w 1992 roku (początek wojny w Bośni).

Gdy miasto zaczęło się dynamicznie rozwijać potrzebne były przeprawy usprawniające komunikację między oboma brzegami. Šeher ćehajina ćuprija to ten most przy gmachu ratusza. Został zbudowany przy wjeździe do miasta od strony Konstantynopola najprawdopodobniej w XVI wieku. W czasie oblężenia Sarajewa, właśnie wtedy gdy mosty między ludźmi, tak nagle runęły, Sarajewianie tutaj przychodzili po wodę lub wyprać odzież. Zdjęcia z tego miejsca w tym czasie są naprawdę niezwykle przejmujące.

Most Łaciński

Najładniejszy z sarajewskich mostów to według nas Latinska ćuprija, choć niestety jego obecny wygląd odbiega od pierwotnego. Nazwę zawdzięcza pobliskiej dzielnicy zamieszkiwanej niegdyś przez „łacinników”, czyli po prostu ludność katolicką. W XVIII wieku został uszkodzony przez powódź i w czasie odbudowy skrócono go o jedno przęsło tak, że dziś jest asymetryczny.

Nieopodal Gavrilo Princip w 1914 roku dokonał zamachu na arcyksięcia Franciszka Ferdynanda przyczyniając się do wybuchu I wojny światowej. To właśnie po tym moście przewieziono rannego księcia do rezydencji namiestnika, w której ostatecznie zmarł. Tym samym można powiedzieć, że Most Łaciński stał się świadkiem momentu, w którym wszystkie mosty na całym kontynencie zostały zburzone.

Nasz tekst o Sarajewie:

Ilidža

Jak przystało na stolicę, tak i Sarajewo ma swoją dzielnicę wypoczynkową. Ilidža to już właściwie osobna miejscowość u podnóża Igmanu, która zlewa się z dalekimi przedmieściami. O tutejszym parku zdrojowym powstanie osobny artykuł, a w tym miejscu wspomnimy tylko o moście Rimska ćuprija, przerzuconym nad rzeką Bosną, dwa km poniżej źródła, w osadzie Plandište. Dzisiejszy powstał w połowie XVI wieku choć przeprawa istniała tu już zapewne w czasach rzymskich. Nazwa jest więc nieprzypadkowa. Most jest bardzo długi i niski, niezwykle malowniczy. Wygląda trochę na porzucony, pełni funkcje bardzo lokalne i atrakcji turystycznej.

Višegrad

Drugi z najsłynniejszych bośniackich mostów, bohater powieści nagrodzonego literackim Noblem Ivo Andrića spina brzegi Driny w miasteczku Višegrad na wschodzie kraju. Na Drini ćuprija tak naprawdę nosi imię Mehmeda-pašy Sokolovića, wielkiego wezyra pochodzącego z tych stron, który w drugiej połowie XVI wieku ufundował przeprawę. Most ma długość 180 m. i składa się z jedenastu przęseł o kształcie delikatnie ostrołukowych arkad, podwyższających się ku środkowi. Wraz z mostarskim Starym Mostem został wpisany na Listę Dziedzictwa UNESCO. Przez 400 lat swej historii był świadkiem mniej lub bardziej burzliwych wydarzeń w życiu osady, co Andrić odnotował bardzo skrupulatnie. Nie jest to jednak tylko kronika historyczna, ale powieść o niezwykle uniwersalnym wymiarze, do której warto sięgnąć szczególnie dziś, gdy straszy się nas konfliktem cywilizacji. A jak wiadomo na strachu kapitał polityczny zbić najłatwiej.

Sam Andrić był świadkiem zrywania mostów między ludźmi bo pisał swoją powieść w trakcie II wojny światowej, która na obszarze Jugosławii rozegrała się też trochę jako utajniona wojna domowa.

W czasie ostatniej wojny „most na Drinie” również przyjął na siebie sporo krwi, gdy serbscy nacjonaliści dokonywali egzekucji na ludności muzułmańskiej.

Nasz tekst o Višegradzie:

Trebinje

Na południowym skraju Hercegowiny leży urocze Trebinje, które chyba jest jednym z naszych największych odkryć w BiH (i też zasługuje na osobny wpis). Także i ono może poszczycić się „potureckim” mostem Arslangića na rzece Trebijšnicy. Powstał już w drugiej połowie XVI wieku, ale pięć kilometrów w górę rzeki. Leżał przy drodze z Dubrownika, która następnie wpadała do ważnego wówczas szlaku komunikacyjnego łączącego Wiedeń ze Stambułem.

W połowie lat 60. XX wieku na rzece zbudowana została zapora, przez co most kompletnie zalano. Stał tak przez kilka miesięcy, ale dzięki staraniom historyków sztuki podjęto decyzję o jego przeniesieniu bliżej miasta. Cała operacja zajęła aż 6 lat, ale zakończyła się sukcesem i cenny obiekt został uratowany. Na szczęście jeszcze raz wartość zabytku wzięła górę nad kosztami i trudem, bo choć przedsięwzięcie to było kompletnie nieopłacalne i tak je zrealizowano. Wcześniej jednak położenie determinowało asymetryczność konstrukcji ponieważ brzegi były położone na różnych poziomach, natomiast w nowym miejscu rozwiązanie takie sprawia wrażenie trochę pozbawionego sensu.

Jablanica

Jablanica to niewielka i szczerze mówiąc niezbyt ciekawa miejscowość między Konjicem a Mostarem. Niedostatki ciekawej architektury wynagradza jej jednak przyroda ponieważ tłem dla miasteczka są imponujące masywy Prenj i Črvesnica. Co niektórzy zatrzymują się tu z jeszcze jednego powodu, którym jest Muzeum Bitwy o Rannych nad Neretwą z całym kompleksem pamiątkowym, które zostało założone w 1978 roku z okazji 35 rocznicy tych wydarzeń. A chodzi oczywiście o jedną z największych bitew jugosłowiańskich partyzantów, stoczoną w ramach tzw. Czwartej Ofensywy. Jakby kogoś bardzo ten wątek interesował to jugosłowiańska kinematografia przychodzi z odsieczą – w 1969 roku powstała filmowa superprodukcja „Bitwa nad Neretwą” obfitująca w nakręcone z ogromnym rozmachem sceny batalistyczne. Nie jest to jednak pozycja obowiązkowa…

W parku pamięci szczególną rolę odgrywa zwalony most jablanicki, wysadzony w powietrze przez ewakuujących się partyzantów. Dziś możemy oglądać tylko stalowe resztki zwalone do rzeki – jest to jednak tylko rekonstrukcja tej pierwszej przeprawy, którą wysadzono w powietrze podczas kręcenia wspomnianego filmu.

Pontifex Maximus

Wydaje nam się jednak, że to właśnie stanowi o wartości zawalonego mostu w Jablanicy. Symbolicznie wyraża jakąś zerwaną więź. I jak cała Bośnia uczy czegoś banalnego, ale bardzo często zapominanego – mosty zawsze lepiej budować niż palić. Tytuł „najwyższego budowniczego mostów” (Pontifex Maximus) nosili w starożytnym Rzymie najwyżsi kapłani. Tytułem tym, choć nieoficjalnie, posługuje się też papież Kościoła Katolickiego i taki tytuł mogłaby sobie obrać Bośnia i Hercegowina jako swoje motto.

Nasza pierwsza wizyta w tym kraju, a później każda kolejna, wybudowały w naszych głowach cały szereg mostów, które niewzruszenie trwają do dzisiaj. Zawsze przekonujemy, że pobyt w tym kraju łagodzi światopogląd, sprawia, że człowiek otwiera się na drugiego człowieka i uodparnia na propagandę obliczoną tylko na polityczny zysk. Dlatego warto wybudować w swoich głowach jak najwięcej własnych mostów i jak najczęściej się po nich przechadzać.

Nasze książki:

Jeśli interesuje Cię Bośnia i Hercegowina to zapraszamy do innych naszych tekstów o tym kraju, a także do lektury naszej książki „Jugosławia. Rozsypana układanka” (wyd. Bezdroża) oraz przewodnika krajoznawczego po Bośni (wyd. Rewasz). Więcej w dziale Nasze Książki.

 

 

 

 

 

 

Tekst: Beata Pomykalska

Fotografie: Paweł Pomykalski

Może Cię zainteresuje jeszcze: