22 sierpnia 1961 roku 59-letnia Ida Siekmann mieszkająca na trzecim piętrze domu przy Bernauer Strasse w Berlinie Wschodnim postanowiła skoczyć z okna. Nie chciała się jednak zabić. O nie! Nie planowała samobójstwa, ale lepsze życie, u boku rodziny, od której została oddzielona przez Mur Berliński. Gdy gruchnęła wieść, że będą zamurowywać nawet okna w jej wychodzącej na Zachód kamienicy, wyrzuciła pościel i trochę ubrań, po czym skoczyła, licząc, że gruba warstwa pierza i materiałów zamortyzuje upadek. Nie udało się. W wyniku poniesionych obrażeń zmarła w drodze do szpitala stając się tym samym pierwszą z 98 ofiar śmiertelnych wznoszonego od kilku dni Muru Berlińskiego.
Prolog
Głód
Koniec wojny! Trzecia Rzesza upadła! Upragniony cel został osiągnięty. Niemcy są przegrani i pokonani. Ale także zbombardowani, zniszczeni, a wkrótce – wraz z nadciągającą jesienią i zimą – coraz bardziej głodni i zmarznięci. Ziemniaki i kapusta sadzone na szybko w dawnych miejskich parkach przestają wystarczać. Do tego przybywa wysiedleńców. Nadciągają właściwie z każdej strony – z ziem utraconych w Polsce, z Rumunii, Węgier, Jugosławii, ZSRR. Tysiące kolejnych głodnych i bezdomnych ludzi. Powojenna rzeczywistość jest brutalna także dla nich, sprawców, choć to temat, o którym się milczy. Tymczasem ich entuzjazm dla rozwiązań militarystycznych sprzed 1939 roku mści się z ogromną siłą.
(Bez)ład
Na konferencji jałtańskiej w lutym 1945 roku ustalono nowy ład europejski. Wśród postanowień były też te dotyczące pokrojenia niemieckiego tortu. Ostatecznie dogadano się, że każdy z czterech chętnych dostanie po kawałku. Kraj podzielono na cztery strefy okupacyjne, którymi zarządzały: Wielka Brytania, USA, Francja i ZSRR. Wisienką na tym torcie, czyli stołecznym Berlinem, też poczęstowano się po równo. Pomimo, że w całości leżał na terytorium okupowanym przez ZSRR, to każde z czterech mocarstw dostało swój sektor.
Igranie ze Stalinem
Ale zgoda rzecz jasna była tylko pozorna i bardzo krótkotrwała. Zimna wojna nabierała już bardzo gorącego rumieńca. A Niemcy nadal byli głodni. Racje żywnościowe były mizerne, podnoszenie się z gruzów też szło jak po grudach. I oczywiście szalała inflacja. Nawet za worek pieniędzy nic nie można było kupić. Wyjściem była reforma walutowa. Tylko że na niej zależało tylko aliantom zachodnim. Stalin obstawał przy nieustannym osłabieniu Niemiec. Reformę walutową przeprowadzono więc bez jego wiedzy i zgody. Zirytował się.
Blokada
Nie lubił gdy tak z nim pogrywano. Dlatego w nocy z 23 na 24 czerwca 1948 roku zarządził blokadę zachodnich sektorów Berlina. Odciął Berlińczyków od wszystkiego. To zapoczątkowało I kryzys berliński, w czasie którego świat znów stał na krawędzi wojny. Jak się później okazało, do tej cienkiej linii zbliżano się w niemieckiej stolicy jeszcze kilkakrotnie. Zachód poradził sobie jednak z ruchem Stalina. Uruchomił most powietrzny, którym przez 11 miesięcy zaopatrywał odcięte miasto we wszystko co potrzebne by przetrwać. Wykonano blisko 280 tys. lotów, które dostarczyły ponad 2 miliony ton zaopatrzenia (w tym około 1,5 miliona ton przypadło na węgiel; sic! bodaj jedyny raz w historii węgiel był transportowany drogą lotniczą). Stalin wiedział, że tę rozgrywkę przegrał. Poddawać się jednak nie zamierzał. Gra z zachodem dopiero się zaczynała.
Podział
Kryzys berliński przyspieszył podział Niemiec na dwa kraje. Cztery lata po wojnie, w 1949 roku, powstała demokratyczna RFN oraz socjalistyczna NRD. Berlin formalnie składał się z czterech sektorów i był miastem niezależnym od każdego z tych podmiotów. Rzeczywistość daleka jednak była od tego, co zapisano na papierze. W sektorze radzieckim daleka od statystyk była także rzeczywistość ekonomiczna.
Co innego Berlin Zachodni, beneficjent gospodarki kapitalistycznej, reformy walutowej i pomocy wynikającej z planu Trumana. Niemiecki Wirtschaftswunder („cud gospodarczy”) w latach 50. XX wieku stawał się faktem. A jak masz do wyboru życie w kraju Adenauera albo w kraju Ulbrichta (poprzednik Ericha Honeckera na stanowisku sekretarza generalnego partii) to raczej wybierasz to pierwsze. Tak też robiły rzesze młodych, zdolnych, wykształconych. Przejadło im się karmienie frazesami o miłości do komunistycznej ojczyzny. Pragnęli prawdziwego życia w normalnie funkcjonującym kraju. Przekraczali więc granicę sektorów i trafiali do lepszego świata. Było to bowiem jedyne miejsce na styku dwóch walczących ze sobą stron, które właściwie pozostawało nie pilnowane (przejście graniczne w Berlinie stanowiło też drogę na Zachód m.in. dla Polaków i Czechów uciekających ze swoich krajów). Tak ochoczo przekraczali, a szacunki mówią o liczbie nawet 2,5 miliona osób, że zaczęło to zagrażać stabilności NRD. Trzeba więc było działać. No i władza, z właściwym sobie wdziękiem, zadziałała.
Mur Berliński
Budowa
W zaistniałej sytuacji w ciepłą letnią noc z 12 na 13 sierpnia 1961 r., wojsko zablokowało granicę z Zachodem, zamknięte zostały wszystkie przejścia graniczne, a także ulice i tory kolejowe prowadzące do granicy. Tysiące funkcjonariuszy różnych służb, żołnierzy i robotników przystąpiło do budowy Muru Berlińskiego, który na trwałe zakorzenił się w historii jako symbol podziału i komunistycznego ucisku.
Mur nie powstał jednak w ciągu kilku dni czy tygodni. Był budowany latami, ciągle ulepszany i unowocześniany, właściwie niemal do dnia upadku komunizmu. Wyburzono wiele domów by zrobić mu miejsce, a w końcu, już w 1987 roku, a więc na moment przed upadkiem, zburzono nawet kościół. Dziś jego fundament można obejrzeć spacerując Bernauer Strasse (ta nazwa będzie się pojawiać jeszcze parokrotnie). Budowa muru oznaczała nie tylko podział miasta, ale także przerwanie relacji międzyludzkich, podział rodzin, zlikwidowanie utartych szlaków komunikacyjnych i wiele, wiele innych.
Zielone po 28 latach
Kolejarze byli tego dnia bardzo zaskoczeni. Ci, którym na trasie do Berlina Zachodniego zapaliło się czerwone światło pomyśleli, że to zwykła awaria. Naprawią i znów włączy się zielone. Włączyło się po 28 latach. Patrząc na mapę podzielonego Berlina widać wyraźnie, że Wschodni niejako „wybrzuszał” się i wcinał w teren Zachodniego. To stanowiło problem dla pociągów jeżdżących z północy na południe. Dlatego wszystkie dworce na tej trasie, jak np. Północny (Nordbahnhof), zostały zamknięte. Pociągi, co prawda, przejeżdżały przez nie, ale nie zatrzymywały się, a osoby postronne miały zaś całkowity zakaz wstępu na ich teren. Co oczywiste szybko stały się przestrzenią kompletnie zdegradowaną i zniszczoną,a służba na nich była podobno jedną z najgorszych jakie mogły się trafić. Nie dość, że odbywała się w całkowitej ciemności, brudzie i smrodzie, to jeszcze trzeba było wypatrywać czy żaden współobywatel nie pragnie wskoczyć nielegalnie do składu i uciec z NRDowskiego raju.
Checkpoint Charlie i kryzys 22 października 1961
Wydarzenia w cieniu muru wpływały także na światową politykę. A jeden raz świat stanął na krawędzi kolejnego globalnego kryzysu. 22 października 1961 roku amerykański dyplomata nie został wpuszczony do Berlina Wschodniego. Odpowiedzią USA było wysłanie kolejnego polityka w eskorcie czołgów. To oczywiście wymusiło na Rosjanach właściwą sobie reakcję – również wystawili czołgi. Sytuacja na Checkpoint Charlie, najsłynniejszym w czasie zimnej wojny przejściu granicznym, stała się dramatyczna. III wojna światowa wisiała na włosku przez około 16 godzin. Ostatecznie obie strony metr po metrze wycofały swój sprzęt. Dziś Checkpoint Charlie jest jednym z punktów najchętniej odwiedzanych przez turystów zwiedzających miasto szlakiem muru.
System
Nie jest jednak poprawne mówienie, że mur podzielił Berlin. Mur właściwie otoczył Berlin Zachodni dookoła, nie miał początku ani końca, ale oplatał całe miasto. Pod słowem mur nie krył się też zwykły kawałek ściany. Tak było tylko od zachodniej strony. Od wschodniej wyglądało to zupełnie inaczej i właściwie stanowiło wielometrową barierę nie do sforsowania. Istny pas umocnień. Składały się na niego wieże strażnicze, zasieki, stelaże z gwoździami, pole minowe i grasujące w wyznaczonych strefach psy wartownicze. Rzecz propagandowo nie do obrony. Bo o ile można wmawiać ludziom sukcesy, których nie ma, to jednak nie można zaprzeczać uwięzieniu własnych obywateli. Mur miał przecież bronić wschodu przed zachodem, ale cały system wartowniczy był usytuowany po stronie wschodniej.
Ucieczki
Uciekano na wiele sposobów. Najłatwiej było na samym początku skacząc z okien domów wychodzących na zachód lub przebiegając przez prowizoryczne umocnienia. Wtedy mur był jeszcze nieszczelny; dopiero po kilku dniach zaczęto wysiedlać mieszkańców granicznych budynków a ich okna zamurowywać. Do historii przeszło też nagranie pokazujące wyskakującą z okna 77-letnią Friedę Schulz. Stojący w jej mieszkaniu funkcjonariusze NRD próbowali ją wciągnąć z powrotem, a stojący przed budynkiem policjanci RFN ciągnęli za nogi na dół.
Później ludzie kopali tunele, przepływali wpław, przelatywali skonstruowanymi przez siebie balonami. Wśród nich dwóch Polaków – Czesław Kukuczka i Franciszek Piesik. Ich zdjęcia można odszukać na tablicy pamięci, na której widnieją twarze wszystkich ofiar śmiertelnych muru. Ostatnią był Winfried Freudenberg, który 8 marca 1989 roku, a więc wtedy gdy już od miesiąca w Polsce obradował Okrągły Stół, próbował uciec balonem i runął w dół z powodu uszkodzenia własnoręcznie zbudowanej maszyny.
Pałac Łez
Granicę można było przekraczać też legalnie. Jedynym dworcem kolejowym, na którym można to było zrobić był „Berlin Friedrich Strasse”. Oczywiście procedura wyjazdu od początku nie była łatwa, a na końcu przebiegała w atmosferze poniżenia i szykan funkcjonariuszy wobec „zdrajców” ojczyzny.
Przed dworcem w 1962 roku wzniesiono halę odpraw, w której żegnano wyjeżdżających bliskich. Ponieważ nie były to łatwe chwile, obiekt szybko zyskał miano „Pałacu Łez (en)”. Dziś działa tu świetne muzeum ze stałą ekspozycją „Doświadczenia na granicy. Codzienność w podzielonych Niemczech”. Obrazuje ona funkcjonowanie granicy, cały proces zdobywania pozwoleń, odprawiania się i wyjazdu. Zanurzenie się w tym świecie nawet na moment przeszywa człowieka nieprzyjemnym dreszczem. Zwłaszcza kabiny, w których przeprowadzano kontrolę. Tym bardziej, że według statystyk ze stresu i wyczerpania w hali zmarło podobno aż 200 osób. (wstęp jest darmowy).
Upadek
W Polsce minęły już cztery miesiące od częściowo wolnych wyborów do parlamentu, a w NRD Erich Honecker zupełnie ignorując nastroje społeczne zorganizował huczne obchody 40-lecia istnienia kraju. Na tym jednak nie poprzestał! Żyjąc w świecie iluzji zaostrzył kurs i zwiększył represje wobec opozycjonistów. Wreszcie 18 października 1989 roku został usunięty ze swojej funkcji a stery przejął bardziej umiarkowany Egon Krenz. Wtedy jeszcze nic nie wskazywało na to, by wypadki miały potoczyć się aż tak szybko. Wyszło też na jaw, że partyjni liderzy, tak pewni siebie i swojej przyszłości, nie zdawali sobie sprawy jak ważnym narzędziem stała się telewizja.
„Moje miasto murem podzielone”
Berlin Wschodni i Zachodni z iście niemiecką precyzją i dokładnością zostały zszyte. A mimo to blizna nadal jest widoczna. Najbardziej z autostrady gdzie na drogowskazach widać dwa wskazania na centrum – jedno na Aleksanderplatz (Berlin Wschodni), a drugie na ZOO (Berlin Zachodni). Co więcej, rejony gdzie przebiegał mur miejscami nadal są zapuszczone i zaniedbane (a przecież to Niemcy!). Mur sprawił bowiem, że centrum miasta stało się peryferiami obu części.
Bernauer Strasse
Wspomniana już parokrotnie Bernauer Strasse jest najlepszym miejscem by uzmysłowić sobie czym tak naprawdę mur był, jak został skonstruowany i jak determinował życie Berlińczyków. Kilkusetmetrowy odcinek jest właściwie miejscem pamięci – od stacji metra Bernauer Strasse do Dworca Północnego, w pasie wewnętrznym pomiędzy dawną wschodnią i zachodnią ścianą muru, przebiega fragment Ścieżki Pamięci Muru Berlińskiego (en). Znajduje się tu także Centrum Dokumentacji ze świetną, darmową ekspozycją.
Zwiedzanie
Mur Berliński – co zobaczyć
Planując wizytę w Berlinie i spacer szlakiem muru warto przede wszystkim obejrzeć:
– przede wszystkim wspomnianą Bernauer Strasse z jej wszystkimi atrakcjami
– Checkpoint Charlie (en), czyli najsłynniejsze przejście graniczne
– także już wspomniany „Pałac Łez” (Tränenpalast) (en), gdzie odprawiano podróżnych
– East Side Gallery, czyli fragment muru o długości ponad 1,3 tys. m, który znajduje się w okolicy Oberbaumbrücke i po Zjednoczeniu Niemiec został pokryty graffiti współczesnych artystów
– wystawę „Topografia Terroru (pl)” przy Niederkirchner Strasse, dla której tło stanowi zachowany fragment muru jako bezpośrednie następstwo wydarzeń, o których opowiada ekspozycja
Tekst: Beata Pomykalska
Fotografie współczesne: Paweł Pomykalski
Nasza Książka
O tym wydarzeniu, a także o 365 innych, które miały kluczowe znaczenie w dziejach świata, przeczytacie w naszej nowej książce “Historia świata każdego dnia“. Więcej w dziale Nasze Książki.
Może Cię zainteresuje jeszcze:
